Mộ cổ hợp chất Cầu Xéo

Mộ cổ đã từng bị đào trộm…

Di tích mộ cổ hợp chất Cầu Xéo tọa lạc trong khuôn viên một nhà dân, thuộc địa phận tổ 24 thị trấn Long Thành, huyện Long Thành, tỉnh Đồng Nai. Di tích này nằm trên khoảnh đất bằng phẳng rộng khoảng 40m², với kiến trúc có tường thành bao quanh gần như nguyên vẹn và cửa mộ hướng bắc (chếch tây 40o), thuộc khu vực quy hoạch giải tỏa để xây dựng đường cao tốc TP.HCM - Long Thành - Dầu Giây.

Từ ngày 5 đến ngày 20/9 vừa qua là đợt 1 trong nhiều đợt của toàn bộ khối lượng công việc bao gồm khai quật, di dời, tôn tạo, thông báo báo cáo khoa học… di tích mộ cổ hợp chất này.

Khi nói về di tích này, PGS.TS. Phạm Đức Mạnh tỏ ra vô cùng hào hứng, ông cho biết ngôi mộ này có rất nhiều chi tiết kiến trúc, hoa văn… tuyệt đẹp, vì thế ngoài phần quan quách âm phần của ngôi mộ thì ông và người đồng chủ trình công trình khai quật - nhà nghiên cứu mộ cổ nổi tiếng Đỗ Đình Truật, đã kiến nghị với UBND tỉnh Đồng Nai phải bảo quản toàn bộ kiến trúc dương phần (khối lượng ước tính ban đầu nặng khoảng mấy chục tấn) di dời về Văn miếu Trấn Biên Đồng Nai để bảo tồn. Công việc này sẽ tiến hành ngay sau đợt 1 vừa qua, đồng thời là những công việc xét nghiệm và hoàn thiện báo cáo khoa học...

Theo khảo sát ban đầu của đoàn khai quật thì ngôi mộ này đã từng bị đào trộm vì nấm quách hợp chất bị đào băm gần chính giữa thân, nền cạnh hông bên trái ngôi mộ địa bị đào sâu một rãnh dài gần 3m, sâu cỡ 1,5-1,8m, tuy nhiên có lẽ do hợp chất của mộ quá cứng nên bọn đào trộm đã phải bỏ ngang. Trong khi đó, nằm cách mộ này khoảng 15m về hướng đông nam còn có một ngôi mộ hợp chất khác cũng đã bị đào phá toàn bộ kiến trúc bề mặt, vật liệu hợp chất vẫn còn nằm rải rác xung quanh.

PGS.TS. Phạm Đức Mạnh cho biết, trong quá trình khai quật, lực lượng Công an Đồng Nai đã phải ngày đêm bảo vệ nghiêm ngặt vì lo sợ có sự phá hoại công trình do một số người đồn đại rằng trong quan tài có nhiều vàng bạc đá quý, ngoài ra còn có một số người có ý định xin hoặc lấy trộm một số miếng gỗ quan tài để về cầu cơ, đánh đề…(!)

Mộ hợp chất này có kiến trúc khép kín tạo hình gần chữ nhật, nếu tính cả phần tường bao, mộ có chiều dài khoảng 8,5m, rộng cỡ 4,5-4,6m, từ nơi đặt huyệt ra cửa được phối trí ghép liền bởi hai phần là phần quách và phần sân tiền.

Trong đó, phần quách là bộ phận bảo vệ ngoài cùng của huyệt mộ được đúc liền khối vững chắc với cấu trúc mui luyện hình voi phục, có bờ bao quanh với hai rìa bờ vát dọc đều. Mặt sau là bờ tường bao phần hậu gồm một khán thờ gấp khúc kiểu bình phong có khuôn hình chữ nhật, xung quanh khuôn tạo vành giật 2 cấp; ở khuôn giữa có đục khắc một số chữ Hán còn khá rõ, theo nhận định ban đầu có thể đó là một bài thơ. Đối xứng hai bên bình phong là cặp khuôn câu đối... Ngoài cùng gắn hai bên bình phong hậu là cặp tượng phù điêu phối trí đối xứng thể hiện mô típ "Lưỡng long chầu nguyệt". Bệ đỡ bình phong hậu xây giả hộc thờ…

Ngôi mộ cổ bắt đầu được khai quật (Hình chụp lại từ tư liệu của PGS.TS. Phạm Đức Mạnh).

Còn phần sân tiền - tiền sảnh có bề mặt hợp chất khá phẳng, phối trí bình phong tiền và cặp trụ cửa đầu sen (hay biểu tượng gọi là "đuốc thiêng"). Bình phong tiền được đặt trên bàn đề đơn giản, hai đầu trên chặt vát góc, khung hình chữ nhật chính giữa trang trí dạng phù điêu tạo hình các mô típ như cặp nai (một đứng, một nằm) dưới gốc cây đa ở mặt hướng ra cửa trước và tứ linh (long - lân - quy - phụng) ở mặt sau hướng về ban thờ bia… Tất cả những chi tiết này cho thấy sự chuẩn bị, xây dựng vô cùng công phu, cầu kỳ cho ngôi mộ của chủ nhân.

Khi được khai quật, có thể thấy rằng, ngôi mộ được chôn theo dạng "trong quan - ngoài quách", quách được làm bằng gỗ sao ghép tấm liền khít bờ bao kim tĩnh hợp chất, với nắp phẳng, ghép bằng đinh sắt hình chữ U cỡ lớn và cỡ trung bình. Áo quan nằm lọt chính giữa quách gỗ, với tấm thiên làm bằng nửa thân cây và khoét rỗng rất nặng, được chế tác kỳ công, toàn bộ vòm cong tấm thiên phủ tấm minh tinh bằng vải mỏng đã bị mủn, mờ gần hết chữ và trang trí dày đặc (hình họa nhận rõ nhất là dây leo và các hàng hoa cúc, hoa 5-6 cánh viền dọc, các hình vòng cung đối xứng rất đều nhau…), đây là đặc trưng của dạng mộ quý tộc ở miền Nam.

Áo quan ghép mộng ở hai đầu rất chắc chắn, tạo gờ viền đều đặn với bốn mấu nhô có trổ thủng đối xứng nhau để chốt gỗ vào tấm thiên. Bốn góc bên ngoài của quan tài có bốn vòng đinh sắt khoen tròn dùng lúc hạ quan vào quách gỗ. Nước màu đen quánh nồng mùi ngập quan và quách gỗ khoảng 25-30cm (rất giống màu nước ngập trong quách cụ bà ở mộ cổ Xóm Cải, quận 5, TP HCM đã khai quật trước đây).

Theo nhận định ban đầu của PGS.TS. Phạm Đức Mạnh, chủ nhân của ngôi mộ cổ này là một nữ quý tộc, tuổi đời dưới 60, cao hơn 1,55m, được chôn ở tư thế nằm ngửa, hai tay bó dọc thân, tóc dài và nhuộm răng đen…

Ngôi mộ cổ có vô số điều độc đáo, hiếm thấy

Dù đã chủ trì và tham gia rất nhiều công trình nghiên cứu, khai quật mộ cổ ở Nam Bộ nói chung và Đồng Nai nói riêng, tuy nhiên với ngôi mộ cổ này, PGS.TS. Phạm Đức Mạnh cho biết ông thực sự ngạc nhiên và hứng khởi vì được thấy quá nhiều điều độc đáo và cả những chi tiết mới lần đầu tiên được thấy tại Việt Nam.

Đầu tiên có thể kể là tấm bia mộ (bia bằng đá sa thạch tím hạt mịn - loại đá này không có ở Đồng Nai, nhiều khả năng được mang từ miền Trung vào). Trên bia có thể đọc được dòng chữ "Phu nhân chi mộ", dù chữ "Phu" không được rõ chi tiết lắm.

Điều độc đáo là sau khi cắt phần bia mộ bên trên để di dời thì lúc khai quật xuống, phần bia mộ vẫn còn kéo dài xuống phía dưới ngay cửa mộ và phần này có khắc chữ "Hoàng". PGS.TS. Phạm Đức Mạnh cho biết, đây là lần đầu tiên ông thấy chi tiết này ở bia mộ hợp chất tại Việt Nam và chữ "Hoàng" có nhiều nghĩa: hoàng tổ, hoàng tộc, hoàng đế… nhưng ở đây có thể được hiểu là "cửa mộ" - nơi đưa quan tài vào.

Một đặc điểm độc đáo nữa khiến nhiều người ngạc nhiên, dù đây là mộ bà nhưng nó lại có hình voi phục dành cho mộ ông. Bình thường nếu là mộ bà thì nó khá nhỏ, hay được gọi là mộ mu rùa, nhưng ngôi mộ này lại rất lớn, khối lượng lên tới hơn mười mấy tấn giống như của mộ ông. Đặc điểm này có thể đưa đến nhận định đây là mộ của một nữ phu nhân, quý tộc có phẩm cách cao quý, vương giả.

Theo PGS.TS. Phạm Đức Mạnh thì đây là ngôi mộ có hợp chất tốt nhất mà ông đã từng khai quật từ trước tới nay, nhất là quách bằng hợp chất cực kỳ cứng, mỗi bên dày tới nửa mét.

Quan tài khi đã được mở ra.

Điều rất đáng chú ý ở ngôi mộ này chưa từng thấy trước đây là người xưa đã bố trí tới hai ban thờ (thờ Thổ địa nơi mộ tọa lạc) ngay trên bờ bao đối xứng nhau ngang với ban thờ bia. Mỗi ban gồm đế đỡ chân quỳ, khán thờ và cặp tượng phù điêu nghê khá tinh xảo đối xứng hai bên ban thờ.

Mộ hợp chất thường có quách hợp chất rồi đổ đầy cát tuyển, nhưng riêng ở ngôi mộ này thì ngoài quách hợp chất còn có một quách bằng gỗ sam cứng, lớn, áo quan để trong không hề có chút cát nào. Điều đặc biệt nữa là khắp áo quan đều được phủ minh tinh dày (đây là tấm vải, trong đó thường ghi họ tên, chức danh… của chủ nhân ngôi mộ) còn khá rõ các hoa văn… Các khóa, chêm, hay các mộng liên kết với nhau của quan tài đều có hình con cá, đây là một dạng kỹ thuật mộc thông dụng của thế kỷ XVIII.

Theo PGS.TS. Phạm Đức Mạnh, phần đặc biệt nhất mà lần đầu tiên ông được thấy là toàn bộ phần bên trên của thi hài cụ bà đều được phủ bằng lá sen (một nét văn hóa Phật giáo rất rõ ràng), sau đó là phần y phục chủ nhân đã bị mủn nát kết dính nhau thành khối, có thể nhận rõ nhiều lớp lụa, đoạn, gấm in hoa cầu kỳ, tinh xảo, các tệp giấy bản dài và hẹp dọc hai bên thân và các đồ bổ khuyết để đầy quan tài. Toàn thân cụ được để nằm trên một chiếu cói, bên dưới chiếu là một lớp tro dày độ 2 tấc để thấm hút. Đặc biệt dưới phần đầu của cụ là một lớp thủy ngân óng ánh, đây là điều khá huyền bí cần phải được nghiên cứu thêm, ngay cả giá trị y khoa cũng cần được tìm hiểu rõ.

Xương cốt còn nguyên vẹn.

Bên cạnh đó, phần ngực cũng có dấu tích của lúa nguyên hạt, bên tai trái của cụ có đặt một cái ngoáy trầu, trong ống ngoáy trầu còn thấy một xác cau (bước đầu xác định đầu cầm của ngoáy trầu và ống ngoáy có thể bằng bạc, tạo hình giống như cái nậm rượu, que ngoáy bằng đồng thau), dưới đó một chút là dây buộc, hột có thể bằng hổ phách, một túi gấm hình tam giác bên trong đựng mấy chiếc răng rụng, và một số phẩm phục màu đỏ có hàng nút bằng vàng tây.

Xương cốt của cụ còn nguyên vẹn và chất lượng sọ và xương rất tốt, cụ được đặt nằm ngửa, hai tay xuôi để dọc sát thân người, đặc biệt hai chân được đặt trên một chiếc gối bọc da màu đen hình vuông - đây cũng là chi tiết mà PGS.TS. Phạm Đức Mạnh thấy lần đầu tiên ở Việt Nam. Hai chân còn được mang hài quý tộc mũi thon cong giống cánh hoa thêu chỉ vàng tinh xảo. Đặc biệt phần dưới chân được đổ khoảng mấy ký hạt tròn đen lạ (?)…

Như vậy, có thể thấy di tích mộ hợp chất cổ Cầu Xéo có khá nhiều chi tiết trang trí, phối trí và kiến trúc độc đáo riêng, lạ, lần đầu tiên được khám phá tại Việt Nam. Vì thế, theo PGS.TS. Phạm Đức Mạnh, di tích mộ này cần được phục hồi nguyên trạng để phục vụ giới nghiên cứu lịch sử - văn hóa vật thể - phi vật thể nói riêng và phục vụ cho công tác đào tạo, giáo dưỡng các thế hệ trẻ "tri ân tiên tổ", phục vụ nhân dân nói chung.