“Linh hồn” của làng nghề nón ngựa Phú Gia
Nhắc đến nghệ nhân làm nón nơi này, người dân địa phương liền nghĩ ngay đến ông Đỗ Văn Lan. Ông vừa là người chằm nón tài hoa, vừa hun đúc lòng yêu nghề cho thế hệ trẻ, vừa góp phần quảng bá sản phẩm làng nghề với bạn bè quốc tế.
Về làng nón ngựa Phú Gia, hỏi thăm nhà nghệ nhân Đỗ Văn Lan không ai là không biết. Theo chỉ dẫn của người dân, chúng tôi dừng chân trước cổng ngôi nhà cấp bốn đơn sơ, một người đàn ông nhanh nhẹn, tóc muối tiêu ra mời khách vào nhà, đó là ông Lan.
Ông là chủ cơ sở sản xuất nón ngựa đẹp có tiếng và có truyền thống lâu đời ở Phú Gia, là hội viên của Hiệp hội Làng nghề Việt Nam.
 |
| Ông Lan với chiếc nón “gia bảo” là kỷ vật của người mẹ để lại. |
Ông Lan bảo, làng nón ngựa Phú Gia có tuổi đời hơn 300 năm, hiện nay có khoảng 200 người làm nón. Nón ngựa Phú Gia được xem là “kiệt tác” của nón lá. Gọi là nón ngựa bởi chiếc nón có được sự dẻo dai, bền bỉ, thích hợp dùng đội khi cưỡi ngựa. Nó biểu tượng cho sự mạnh mẽ, uy nghiêm của con nhà võ, gắn với đội quân Tây Sơn thần tốc. Chính những nghệ nhân làm nên nón ngựa Phú Gia cũng thấy hứng khởi trước vẻ đẹp của chiếc nón họ làm ra.
Năm nay 71 tuổi nhưng ông Lan đã có đến 56 năm gắn bó với nghề làm nón ngựa. Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống làm nghề nón ngựa, rồi “bén duyên” với nghề này từ thời niên thiếu. Hồi đó, thấy ông nội, cha mẹ ngày ngày cần mẫn bên những chiếc nón, ông cũng bắt đầu theo học làm. Nhờ đôi bàn tay khéo léo tài hoa cùng với niềm đam mê, ông đã nhanh chóng trở thành nghệ nhân xuất sắc trong nghề làm nón ngựa Phú Gia.
“Thường ở làng nghề này, người đàn ông cáng đáng công việc nặng nhọc của nhà nông, phụ nữ tranh thủ thời gian nông nhàn trong ngày để chằm nón, nhưng với tôi không phải vậy. Cái nghề này đã ăn vào máu thịt nên lúc nào tôi cũng say mê bên những sườn nón, tỉ mẩn từng đường kim mũi chỉ.
Tôi luôn tự hào với chiếc nón ngựa quê mình. Gia đình tôi từ ông cố, ông nội, cha mẹ, vợ chồng tôi rồi đến con cái đều làm nón khéo. Nhà tôi hiện có 7 người làm nón, ngoài vợ chồng tôi còn có 4 đứa con gái và con rể”, ông Lan tự hào cho biết.
Theo ông Lan, thời xưa, nón ngựa chỉ dành riêng cho giới phong lưu, quyền quý. Với những mẫu hoa văn như: long, lân, quy, phụng thể hiện quyền uy trong thời đại phong kiến. Những người có chức sắc khác nhau, các mẫu họa tiết sẽ được thêu khác nhau. Trông vào đó mà có thể biết được phẩm hàm của từng quan lại trong địa phương.
 |
| Vợ chồng ông Lan đang chằm nón ngựa. |
Đặc biệt, giới phong lưu thường chuộng mẫu hoa văn như: mai, lan, cúc, trúc vì nó là biểu tượng của sự thanh tao, đài các, thể hiện được sự luân chuyển của thời tiết bốn mùa. Cũng chính nhờ có những mẫu họa tiết này mà khi đội trên đầu, nón ngựa Phú Gia vừa có nét cao sang quý phái, vừa được sự trang nhã, mềm mại, trở thành nét đặc trưng không lẫn vào đâu được.
Bây giờ, nón ngựa trở thành một sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo bởi sự cầu kỳ, tỉ mẩn và tài hoa trong từng đường nét. Để có được một chiếc nón thành phẩm, người thợ phải dụng công nhiều ngày. Người làm nón phải lên thượng nguồn các huyện Tây Sơn, Vĩnh Thạnh giáp với Tây Nguyên để chặt cây giang đem về chẻ ra từng miếng cật dày, rồi phơi khô và tước ra thành cây tăm thật nhỏ, đều.
Lá kè (lá cọ) làm nón không được quá già hoặc quá non, đem phơi nắng, phơi sương để lá vừa khô, vừa có được độ mềm dẻo cần thiết. Các nguyên liệu khác như rễ dứa rừng, cước, chỉ màu, vải the... cũng đều được tuyển chọn kỹ lưỡng trước khi bắt tay thực hiện 20 công đoạn làm nón ngựa. Trong đó, 4 công đoạn quan trọng nhất là tạo sườn mê, thắt nan sườn, thêu hoa văn trên sườn và lợp lá cho nón.
Ở làng nón ngựa Phú Gia, hầu hết người dân chằm hai loại nón ngựa, với giá cả khác nhau. Chiếc nón bình thường thì chóp nón để trần, trên đỉnh có một chùm chỉ ngũ sắc phất phơ như bông hoa. Để mặt lá nón được láng bóng, không bị thấm nước qua các lỗ kim khi trời mưa, người làm nón quét lên đó một lớp mỏng sơn dầu trong suốt, hoặc bọc nhựa nón sẽ bền và trông đẹp hơn.
Chiếc nón làm theo nguyên mẫu truyền thống này có giá từ 300.000 - 500.000 đồng/chiếc, tùy kích cỡ. Đối với loại nón ngựa làm bắt mắt hơn thì trên đỉnh nón được gắn chụp bạc hoặc đồi mồi có chạm trổ long, ly, quy, phụng.
Quai nón được làm bằng những dải lụa đỏ hoặc xanh, chỗ dưới cằm có chỏm tua. Phía trong chiếc nón ngựa có 3 vành lớn được làm từ rễ dứa là vành cài, vành quai và vành sua. Riêng phần chóp nón gồm có 3 sòi. Phần quai nón được cắt may từ nhung hoặc the.
Theo ông Lan, nếu dành toàn bộ thời gian chuyên tâm cho việc làm một chiếc nón ngựa bắt mắt, độc đáo thì sẽ mất khoảng 25 ngày, tức gấp 8 lần thời gian so với làm một chiếc nón thường. Chi phí để làm chiếc nón ngựa này khoảng 2,5 triệu đồng nên giá thành cũng cao hơn chiếc nón bình thường.
“Ở Phú Gia, ngày cưới nhà giàu rước dâu bằng kiệu, chàng rể đội nón ngựa độc đáo này. Còn những nhà nghèo cũng ráng sắm vài đôi nón ngựa truyền thống cho cô dâu chú rể đội đi trong ngày trọng đại này”, ông Lan tâm sự.
Bà Nguyễn Thị Tâm (67 tuổi, vợ ông Lan) bảo, nhiều người băn khoăn rằng bây giờ ai còn đội nón. Thế nhưng, nhiều vùng nông thôn ở Phù Cát, chợ nón vẫn sầm uất. Đặc biệt, nón ngựa Phú Gia với giá cả cao hơn hẳn nón thường, vậy mà lúc này làm không kịp nhu cầu. Nhờ thông thương kinh tế, phát triển du lịch, chiếc nón Phú Gia đã tỏa đi khắp năm châu. Tại cơ sở của vợ chồng bà, đơn đặt hàng luôn chặt cứng trong 5 năm gần đây.
“Những năm trước, làng nón gặp khó khăn do chỉ quanh quẩn các mối hàng quen. Nhưng nay, nhờ Nhà nước chú trọng đầu tư, quảng bá hình ảnh làng nghề nên nón ngựa Phú Gia có thêm nhiều người biết tới. Và điều quan trọng là độ bền chắc khác biệt của chiếc nón mà không nơi nào có thể sánh được”, bà Tâm cho biết.
 |
| Ông Lan thêu hoa văn để chằm vào nón ngựa. |
Minh chứng cho điều bà Tâm nói là chiếc nón “gia bảo”, là kỷ vật của người mẹ để lại cho ông Lan, cũng chính là “khuôn mẫu” để ông Lan bắt tay làm những chiếc nón ngựa. Dù đã ngả màu thời gian nhưng chiếc nón ngựa vẫn chắc chắn. Vành cứng, chỉ thêu còn nguyên màu, rõ hoa văn, chữ nghĩa, lá chưa sờn. Điều bất ngờ nằm ở chỗ, chiếc nón này có tuổi đời hơn thế kỷ và được sử dụng liên tục 45 năm. Chúng tôi nhìn chiếc nón, nó không chỉ đẹp vì đường nét, mà còn vì ánh lên từ đó màu thời gian của đời người.
Theo bà Tâm, cơ sở của vợ chồng bà có rất nhiều đơn hàng nón ngựa “độc”. Khách hàng đòi hỏi gia công bằng các loại chỉ cước màu lạ, độ bền cao, rồi gắn chóp bạc, chóp vàng, khung vành đều hết sức tinh xảo và thường thì giá cả không thành vấn đề. Có chiếc buộc người chằm phải tập trung kỳ công làm hàng tháng trời mới xong.
“Làm nón ngựa cũng thú vị lắm! Nó như một tác phẩm độc lập, gắn với tâm huyết nghệ thuật của mỗi người chế tác. Chính vì là sản phẩm làng nghề thủ công nên nó càng quý trong thời sản xuất máy móc. Khách du lịch, các nhà kinh doanh nước ngoài mỗi khi đến đây đều mua đi hàng chồng nón ngựa. Đến bây giờ, đơn hàng đáng nhớ nhất của gia đình tôi là 10 chiếc nón ngựa do một nữ du khách trẻ tuổi người Pháp đặt để mang về nước làm quà lưu niệm, với giá 5 triệu đồng/chiếc”, bà Tâm chia sẻ.
Theo tìm hiểu của chúng tôi, hiện nay ông Lan đang là giáo viên của khóa dạy nghề làm nón ngựa tại địa phương. Lớp học vẫn duy trì đều đặn trên dưới 30 học viên. Có người theo học cho biết nhưng cũng có người thật sự đam mê, học để nâng cao tay nghề.
Nhiều lần ông Lan được mời đi dự hội chợ khắp trong Nam ngoài Bắc để đại diện cho người dân Phú Gia biểu diễn cách làm nón và trưng bày sản phẩm nón ngựa nổi tiếng của làng mình.
Làng nghề nón ngựa Phú Gia đã được UBND tỉnh Bình Định công nhận là làng nghề truyền thống, đạt danh hiệu Làng nghề tiêu biểu Việt Nam và được chọn xây dựng mô hình Làng văn hóa - du lịch các dân tộc Việt Nam. Mỗi phiên chợ (5 ngày một phiên) có gần 1.000 chiếc nón ngựa Phú Gia được xuất đi các tỉnh, thành khắp cả nước để phục vụ đời sống hoặc bán cho khách du lịch làm quà lưu niệm.
Cũng vì vậy mà bây giờ làng Phú Gia trở thành một điểm nhấn du dịch ở các tour về Bình Định như trong câu ca: “Ai về Bình Định ba ngày/ Dặn mua chiếc nón, lá dày không mua”.
Theo ông Nguyễn Đức Hoàng - Chủ tịch UBND xã Cát Tường, có giai đoạn làng nón ngựa Phú Gia khá đìu hiu. Thế nhưng, cùng với các ban, ngành chức năng, bà con đã linh hoạt, mạnh dạn đầu tư tìm đầu ra. Mỗi một cán bộ ở xã coi việc góp tay tôn tạo làng nghề là nhiệm vụ thường xuyên của mình. Chính quyền địa phương luôn tìm mọi cách để hút các nguồn vốn, tìm cơ hội quảng bá cho làng nón Phú Gia.
“Chúng tôi luôn trân trọng tình yêu nón ngựa của các thế hệ nghệ nhân, tạo nên sức sống bền bỉ cho làng nghề Phú Gia. Trong sự phát triển của làng nghề nón ngựa Phú Gia hôm nay, không thể không nói đến sự đóng góp của nghệ nhân Đỗ Văn Lan. Cơ sở của ông Lan thường được các công ty du lịch đưa khách về tham quan. Sản phẩm nón ngựa của gia đình ông được trưng bày ở một số đình, đền thờ, bảo tàng trong tỉnh Bình Định”, ông Hoàng cho biết.
