Độc đáo tục khiêng quan tài của người Mường xứ Thanh

"Đòn ma" bằng cây luồng

Thôn Mục Long có 165 hộ, đa phần là người dân tộc Mường. Chính vì đồng bào sinh sống trên các ngọn núi cao nên bà con nơi đây đưa tang cũng khác thường. Trong một lần tham dự đám tang của gia đình ông Quách Văn Tùng, ở thôn Mục Long, điều tôi hết sức ngạc nhiên là quan tài người chết chỉ được khiêng bằng bốn cây luồng. Theo các cụ cao niên ở trong bản, tục lệ khiêng quan tài bằng cây luồng đã có từ rất lâu đời, bởi lúc đưa tiễn người quá cố, họ phải lội suối hoặc vượt qua các vách núi cheo leo.

Cụ Nguyễn Văn Thành (75 tuổi) cho biết: "Tục khiêng quan tài bằng cây luồng đã có từ rất lâu. Lúc tôi lớn lên đã thấy các cụ khiêng quan tài bằng cây này rồi. Do địa hình nên bà con chúng tôi cứ phải khiêng bằng đòn luồng cho chắc chắn". Vì sự an toàn cho gia đình ông Tùng nên người được giao nhiệm vụ làm "đòn ma" là anh Bùi Văn Khuyên (51 tuổi). Theo anh Khuyên, khi đi chặt đòn, người dân quan niệm phải bỏ muối vào gốc luồng cho khỏi cỗi. Ngoài ra, đồng bào nơi đây họ còn cho rằng, nếu lấy đòn này làm "còng vó" thì sẽ bắt được rất nhiều cá.

Cụ Nguyễn Văn Thành nói về tục khiêng quan tài.

Thấy chúng tôi tò mò muốn tìm hiểu về cách làm "đòn ma", anh Khuyên cho biết: "Không phải ai cũng được giao cho nhiệm vụ này đâu. Xưa kia các cụ toàn đục bằng gỗ trám, đã có nhiều trường hợp bị tuột, thậm chí còn bị đứt dây bật nắp quan tài ra rồi đấy". Chính vì những lý do này mà anh Khuyên phải vặn dây buộc quan tài chắc chắn. Theo anh Khuyên, trước kia người dân phải vặn "sợi chão" to như dây kéo cày, kéo bừa. Thông thường gỗ trám thường hay bị vênh, dễ bung nắp nếu có lực tác động. Ngày nay các cỗ quan tài đều được lấy ở xưởng mộc nên bà con rất an tâm trong khâu đưa tiễn.

Anh Khuyên nói thêm: "Ở đây nguyên tắc là phải dùng bốn đòn khiêng, hai đòn bên trong dành cho con, cháu. Còn hai đòn bên ngoài là dành cho dân làng. Khi buộc đòn phải để rời hai cây ở trong, lúc dân làng khiêng quan tài ra mới ép hai đòn này vào". Theo anh Khuyên, bây giờ đòn luồng được làm nhỏ hơn, tuy nhiên lúc hạ xuống huyệt phải nhanh để lật "dây chão" ra, sau đó quàng vào hai đầu quan tài mới rút đòn được. Khâu đặt quan tài xuống huyệt rất quan trọng, người ở phía trên phải đưa quan tài xuống cho người ở dưới đỡ, khi nào nghe hiệu lệnh mới được chặt lạt.

Theo như tìm hiểu, xưa kia do các bản làng ở vùng núi thường nghèo xác nghèo xơ nên hầu hết các đám tang đều không có vải đỏ để bọc quan tài. Vì tình nhân ái chia sẻ giúp đỡ lẫn nhau nên đồng bào nơi đây đã góp vải trắng, mua phẩm màu hoặc dùng lá rừng để nhuộm đỏ. Ngày nay vải đỏ được bày bán khắp nơi nên đồng bào dân tộc không phải lo nghĩ đến chuyện bọc áo quan như những năm về trước nữa. Chính vì quan tài được bọc vải đỏ lại nằm trơ trọi trên đòn luồng, khiến cho việc đưa tiễn người chết ở vùng cao trở thành sắc màu văn hóa riêng biệt.

Quan tài được khiêng trên những cung đường rừng núi.

Theo anh Khuyên, khi đưa tiễn cha hoặc mẹ, các cô con gái đã có chồng không được đưa tang đến nơi chôn cất. Họ chỉ được phép đưa một nửa đoạn đường, sau đó phải quay trở lại. Nếu đưa tiễn ra đến huyệt thì gia đình nhà chồng sẽ làm ăn xui xẻo. Bên cạnh đó, mỗi một dòng họ Mường lại có cách tổ chức tang lễ khác nhau.

Độc đáo lễ tang trong dòng họ Mường

Ông mo Nguyễn Văn Tình (55 tuổi) trong bản Mục Long cho biết: "Đối với các dòng họ ở xứ Mường, thầy mo là người điều hành lễ tang. Trước đây phải mo ba ngày ba đêm. Ngày nay do nếp sống văn hóa mới nên mo Mường rút ngắn xuống còn một đêm. Về khâu tổ chức, còn tùy theo từng dòng họ. Đối với dòng họ Quách Công, quan tài không được phép đặt theo chiều dọc. Còn dòng họ Bùi (tức họ nhà Cuội), các nàng dâu lại phải mặc áo đỏ tế lễ quạt ma cho người chết".

Theo thầy mo phân tích, các nàng dâu của dòng họ Mường đều phải "quạt ma". Lúc quạt cho người chết phải nghe theo sự hướng dẫn của thầy mo. Họ có thể đứng hoặc ngồi thâu đêm suốt sáng, song các nàng dâu lúc nào cũng phải dùng quạt cọ phe phẩy vào quan tài cho đến khi đưa tiễn. Với nghi lễ này, người Mường cho rằng phải quạt như vậy là để cho hồn người được mát mẻ, y như khi còn sống được con dâu chăm sóc. Tuy nhiên, sự khác biệt đối với nàng dâu nhà họ Quách là phải đội mũ lụa, còn họ "nhà Cuội" các nàng dâu lại phải mặc áo dài màu đỏ "quạt ma".

Tục mặc áo tang màu đỏ của họ “nhà Cuội”.

Theo các cụ kể lại, nhà anh Cuội chỉ có hai mẹ con. Ngày mẹ mất, do anh Cuội nghèo không lấy được vợ, nguyên tắc trong đám tang của người Mường là phải có con dâu đứng tế lễ "quạt ma". Lúc này không còn cách nào khác, anh Cuội phải mượn 9 cô gái giúp việc trong nhà Lang làm người quạt ma hộ. Chín cô gái xinh đẹp mượn khuyên tai vòng cổ để đeo lên mình. Chính vì điều đó cho nên đám tang trong dòng họ Cuội bao giờ cũng rực rỡ, choáng ngợp bởi màu áo đỏ từ các cô con dâu.

Từ xưa đến nay, "quạt ma" là phong tục độc đáo trong lễ tang của người Mường. Đối với nàng dâu nhà Cuội, họ phải ngồi vào cối đá, thứ tự được xếp từ trái qua phải. Nàng dâu cả đứng đầu rồi lần lượt đến các nàng dâu thứ. Sở dĩ ngồi vào cối đá là vì nhà Cuội nghèo nên các cô gái đã lấy luôn chiếc cối giã chè của mình để ngồi vào cho khỏi mỏi. Trước khi đưa tiễn người quá cố về nơi an nghỉ, các cô con dâu "quạt ma" sẽ có một bữa cơm riêng. Nguyên tắc là khi ăn cơm, mỗi người con dâu sẽ phải ngồi một mâm. Tuy nhiên các nghi lễ này, ngày nay dân bản đã bỏ đi cho bớt rườm rà.

Do bỏ bớt các thủ tục nên ông mo đỡ vất vả hơn nhiều. Trước đây ông mo thường được một cái vai lợn, bây giờ các gia đình đều trả công bằng tiền nên rất gọn nhẹ. Theo anh Khuyên, thầy mo còn phải trả công cho "thầy chuốc" (người phục vụ đồ lễ cho thầy mo). Bởi nhiệm vụ của "thầy chuốc" là quấn mũ rơm, chặt cây vầu làm gậy, mang đồ cúng vào huyệt… Thầy chuốc bao giờ cũng dưới quyền của thầy mo. Khi làm lễ cúng, thầy chuốc phải đi một đường về một đường, chủ yếu là đi đường vòng tránh đường chính. Theo các cụ cao niên, vì ông mo và thầy chuốc là "người âm", nếu đi đường chính thì gia đình sẽ bị con ma quấy phá, làm ăn không mát lành.

"Đòn ma" được buộc vào quan tài để khiêng lên núi.

Khi đưa tiễn, họ nội và họ ngoại sẽ phân biệt nhau bằng lá cờ. Theo quy định của Mường bản, bên họ ngoại sẽ cầm cờ trắng, bên họ nội sẽ cầm cờ đỏ, họ cầm cho đến khi đắp xong mộ mới thôi. Về phần mộ của người Mường, nếu tinh mắt nhìn vào đống là có thể biết được thân phận người chết. Xưa kia mộ lang cun được chôn 9 hòn đá to, lang đạo 7 hòn đá to, dân thường chôn 5 hòn đá nhỏ. Cuối cùng là việc dựng nhà mồ bên trên ngôi mộ để chứa đồ đạc mọi người gom góp. Con dâu có trách nhiệm lấy củi, nước cho người quá cố. Sau một ngày gia đình sẽ tổ chức lễ đổ nước niếng nhuộm áo chàm, đồng thời ông mo có trách nhiệm gọi hồn người chết về để thờ cúng trong nhà. 

Anh Quách Văn Quý, trưởng thôn Mục Long cho biết: "Trước đây, việc tổ chức ma chay ở trong bản phải trải qua rất nhiều tục lệ. Cứ có khách đến viếng là phải bưng mâm rồi. Cỗ gà, lợn không biết bao nhiêu mà nói. Không những thế, các cỗ cơm này đều phải xẻ một nửa cho người nhà gói về. Ngày nay đám tang đã được đơn giản hóa, thời gian làm đám chỉ còn một ngày, thậm chí có thể thực hiện nhanh hơn. Quá trình lễ tang cũng bớt rườm rà hơn, song người Mường chúng tôi vẫn phải giữ lại nét riêng về tục ma chay, vì nó được các cụ ngày xưa truyền lại rồi".